Æxlunarfræði Hunda

Kynþroski:

Kynþroski og fyrsta lóðarí hjá tíkum er algengast milli 6 og ­9 mánaða (4­-24 mánaða þekkist) Því stærri sem hundategundin er því seinna verða þær kynþroska. Karlhundarnir ná kynþroska eftir 5 mánaða, algengt að það sé einum mánuði eftir tíkunum úr sama goti. Ekki er ráðlagt að para tíkur fyrr en eftir 2 ára. Rakka á ekki að nota til parana fyrr en eftir 1 árs. 

Lóðarí:

Tíkur geta lóðað 1­-3 x á ári. Algengast er 2 x á ári. Litlar hundategundir eru gjarnari á að lóða oftar á ári, en stærri tegundir frekar sjaldnar. Fyrsta lóðarí getur oft farið frekar leynt og eigendur átta sig oft ekki á því, sama á til að gerast þegar tíkur eru orðnar gamlar.

Lóðarí skiptist í 3 tímabil:

1. 1.Lóðarí hefst með blæðingum sem standa yfir í mislangan tíma eftir tíkum. Meðallengd 9 dagar (3-­20 dagar). Á þessum tíma bólgna ytri kynfæri tíkarinnar og verða hörð viðkomu. Tíkin oft leiknari og æstari en alla jafna. Rakkar sýna henni áhuga en hún er ekki spennt fyrir þeim. Yfirleitt dregur svo úr blæðingunum smá saman.

2. Tíkin fer svo inn í eiginlegt lóðartímabil þar sem tíkinn stendur fyrir rakka. Mjög mismunandi lengd er á þessu tímabili hjá tíkum allt frá 1­-10 dagar. Í lok þessa tímabils þá á sér stað egglos. Ytri kynfæri eru ennþá þrútin og verða örlítið mýkri viðkomu. Tíkin sækir í karlhunda og jafnvel stillir sér upp fyrir þá. Hægt er að prufa að klóra tíkinni aftarlega við rófu eða aftan á læri og sjá hvort hún lyfti rófunni upp og til hliðar. Gott að

gera þetta til að átta sig á hve lengi þetta tímabil stendur yfir hjá tíkinni.

3. Eftir tíman sem hún stendur fyrir karlhund tekur við loka tími lóðarís 2­-4 dagar þar sem er dekkri útferð, meiri lykt og minna bólgin ytri kynfæri, Rakkar sýna tíkinni enn áhuga. Ef para á tík er gott að vita hvernig hennar venjulega lóðarí er, vera búin að punkta hjá sér hve lengi blæðir og hversu marga daga sem hún er tilbúin að standa fyrir rakka.

Er tíkin hvolpafull?

Mikilvægt að ganga úr skugga um hvort tíkin sé hvolpafull til að hægt sé að gera ráðstafanir fyrir tíkina og hvolpana ef á að láta tíkina eignast gotið, eða ef um óæskilega pörun er að ræða svo sé hægt að grípa inn í.

• Þreyfing á kvið. Hægt um 3 vikur eftir pörun, ónákvæmt, erfitt ef tíkur eru of feitar og getur þetta líka verið svipað og að þreyfa sjúkdóm sem kallast legbólga.
• Sónar. Hægt að framkvæma frá degi 21 eftir pörun, mögulegt að greina hjartslátt hjá hvolpunum eftir dag 28.
• Röntgenmyndataka. Mikið notuð til að telja fóstur fyrir got. Gert eftir dag 50

Óvænt/óæskileg pörun:

Ef slyspörun á sér stað er hægt að láta sprauta úr tíkinni hvolpana. Ástæðurnar fyrir þessu geta verið margar. Eigandi getur ekki staðið í goti og því sem því fylgir, ef tík er of ung fyrir got, eða ef lítil tík parast með mjög stórum hundi og því meiri hætta á fæðingarerfileikum.

Í dag notast dýralæknar við lyfið Alizin vet. Það er mjög öruggt lyf með fáum aukaverkunum fyrir tíkina. Lyfið er þó dýrt og er það dýrara fyrir þyngri hunda þar sem lyfið er gefið eftir þyngd. Koma þarf 2 x til dýralæknis með 24 tíma millibili í sprautur.

Mikilvægt fyrir eiganda að vita að eftir fóstureyðingu með dýralyfinu hefst egglosunartímabil oft fljótt (tími milli egglosunartímabila styttist oft um 1­-3 mánuði).

Mögulegar aukaverkanir eru sársauki meðan lyfið er gefið, staðbundin bólgusvörun á stungustað, bjúgur, þykknun húðar, staðbundin stækkun eitla og sáramyndun getur komið fyrir, aðrar enn sjaldgæfari eru lystarleysi, æsing, deyfð, uppköst, niðurgangur og legsýking.

Hægt er að nota lyfið strax eftir slysapörun og fram til dags 45 á meðgöngu til að framkalla fósturlát. Bestur árangur næst því fyrr sem þetta er gert. Þó gæti verið gott að bíða með að sprauta úr tíkinni þar til lóðaríið er yfirstaðið svo annað slys geti ekki átt sér stað.

Ef sprautað er úr eftir dag 28 mun það taka mun meira á tíkina þar sem hún mun þá þurfa að ganga í gengnum fæðingu á andvana hvolpum. Þess vegna mælum við ekki með því að það sé gert svona seint.

Mælt er með að tík sé sónarskoðuð 10 dögum eftir lyfjagjöf til að sjá hvort nokkuð sé eftir í leginu. Gæti þurft að endurtaka ef talin er ástæða til. 

Ófrjósemisaðgerðir:

Ófrjósemissprauta/pillan fyrir tíkur: (Promon vet og Covinan) Mögulegt er að nota hormónalyf í sprautuformi til að koma í veg fyrir lóðarí hjá tíkum. Þetta lyf þarf að gefa á 5 mánaða fresti og hægt að gera eins lengi og áhrifana er óskað. Við erum ekki mjög hrifin af notkun þessa lyfs og látum fólk alltaf vita af hættulegum aukaverkunum sem tengjast notkunar á því. Sýnt hefur verið frammá að notkun lyfsins eykur hættuna á júgurkrabbameini og þegar hætt er á getnaðarvarnarlyfi er aukin áhætta á legbólgu.

Geldingastafur fyrir rakka: Þetta lyf er tiltölulega nýtt á markaðnum fékk leyfi árið 2007.

Lyfið heitir Suprelorin og er það lyf sem sett er undir húð annað hvort í hnakkadrambið eða við naflasvæðið með nál sem er á stærð við örmerkingar nál. Úr þessu skammtast lyf sem hindrar myndun af hormónunum FSH og LH sem myndast í heiladyngli sem leiðir til að minna af testosteron verður í blóðinu og því minnkandi kynhvöt og sæðisframleiðsla. Hægt er að nota lyfið fyrir alla heilbrigða hunda sem hafa náðkynþroska.

Það tekur lyfið um 6 vikur að ná fullri virkni og eftir það virkar það í 6 mánuði eða 1 ár eftir því hvaða ósk um tímalengd er valin. Algengast er að velja 6 mánuð fyrir fyrsta skipti en svo er hægt að velja á milli hvora lengdina maður vill.

Lengdin á virkninni er mismunandi eftir stærð hundsins og virkar oft skemur hjá stærri tengundum en þeim minni. Við notkun minnka eistun og skreppa saman og á þessu tímabili eru hverfandi líkur á að þessir hundar geti gert tík hvolpafulla. Eftir að notkun stafsins er hætt getur það tekið nokkra mánuði til upp undir 1 ár að fá alveg eðlilega sæðismyndun. En hundarnir sem hafa fengið stafin eru full færir um að eignast hvolpa eftir notkun hans.

Ef um ræktunar hund er að ræða þá mælum við alltaf með að gæði sæðisins sé skoðað áður en stafurinn er notaður. Hugsanlegar aukaverkanir eru bólga og eymsli á stungustað sem getur staðið yfir í allt að 2 vikum. Þetta er oft hentug leið fyrir fólk sem ekki er visst hvort það eigi að gelda hundinn og ef það vill sjá hvort gelding hafi þau áhrif sem þau eru að óska eftir.

Ófjósemisaðgerð tíkur:

Í þessum aðgerðum eru eggjastokkar og leg fjarlægt. Hægt er að framkvæma aðgerð frá 5-7 mánaða og eldri. Tíkur má ekki taka úr sambandi ef þær eru að lóða eða ný búnar að lóða, fyrrnefnda sökum meira blóðflæðist á aðgerðar svæðinu og því aukin áhætta í aðgerðinni, en stuttu eftir lóðarí er enn mikið af hormónum í gangi og sumar tíkur jafnvel í enn meira hormónaójafnvægi ef með svokallaða gervióléttu. Það þarf að taka þær úr sambandi á miðjum tíðahring og er besti tíminn því í kringum 3­-4 mánuðum eftir að lóðarí klárast. Við þetta mun tíkin hætta alfarið að lóða.

Engar vísbendingar eru um að ófrjósemisaðgerðir hafi neikvæð áhrif á atferli eða andlega líðan hjá tíkum og ekki er talið nauðsynlegt að tíkur eignist hvolpa einu sinni. Helstu ókostir við ófrjósemisaðgerð er að tíkur eiga það til að fitna eftir aðgerð, því er mikilvægt að passa fóður og magn, séstaklega fyrsta árið eftir aðgerð.

Annað sem getur sést en er þó sjaldgjæft er húðvandamál og aukin hætta á vanvirkum skjaldkirtli. Þvagleki getur komið upp síðar en þetta gerist hjá þeim tíkum sem eru með undirliggjandi vandamál þess eðlis fyrir aðgerð. Ef aðgerðin er gerð mjög snemma hjá stærri hundategunum getur það haft áhrif á liðbönd, liði og vaxtalínu lokanir í beinum.

Kostir við aðgerð er að það dregur úr hættu á júgurkrabbameini sem er algengasta krabbamein hjá tíkum. Þessi góðu áhrif eru mest ef ófrjósemisaðgerð er framkvæmd snemma á lífsleiðinni og allra mest ef gert er fyrir fyrsta lóðarí þá má segja að líkurnar fari nánast niður í 0. Nefna má eina tegund sem er í miklum áhættuhóp að fá júguræxli, það erPoodle og því er oft mælt með að taka þessa tegund úr sambandi fyrir fyrsta lóðarrí ef ekki á að nota tíkina til undaneldis.

Talið er að poodle tíkur sem eru ekki teknar úr sambandi séu 7 x líklegri að fá júgurkrabbamein en þær sem hafa verið teknar úr sambandi ungar. Einnig kemur þetta í veg fyrir eggjastokka­ og legæxli, blöðrur á eggjastokkum, legbólgu og gervióléttu. Eftir aðgerð þarf tíkin að vera með skerm/hundakraga í 7-10 daga eftir aðgerð svo hún geti ekki sleikt skurðsárið.

Gott er að fylgjast með og skoða skurðsárið 1 x á dag fram að saumatöku/saumatékki, ef útferð er frá sári eða það er mjög þrútið og aumt skal hafa samband við dýralækni. Saumataka 10­-12 dögum eftir aðgerð. Tíkin fær bólgueyðandi verkjalyf fyrstu dagana eftir aðgerð og skal reyna að minnka æslagang og aðeins ganga við taum fram að saumatöku.

Gelding:

Hægt er að gelda rakka frá 5­-7 mánaða og eldri. Þessi aðgerð er mun minna inngrip en  ófrjósemisaðgerð hjá tíkum. Eistun eru fjarlægð í heild sinni út um 1 skurð rétt ofan við punginn. Helstu gallar: algengt er að hundar þyngist eftir geldingu og því mikilvægt að passa upp á hreyfingu, mataræðið og skammtastærðir, séstaklega er mikilvægt fyrstu 6­-7mánuðina eftir aðgerð meðan efnaskipti líkamans eru að aðlagast breyttum aðstæðum.

Ef gelt er fyrir lokun á vaxtarlínum í beinum, geta hundarnir orðið hávaxnari en ella sökum þess að vöntun á testosterone veldur seinkun á lokun vaxtalínana. Sumir hundaeigendur sem eru með vinnuhunda vilja meina að ef geldir þá minnki það drifkraftin til vinnu s.s veiðihundar, hjálpar- eða smalahundar.

Þetta er þó ekki sannað og mætti alveg eins færa rök fyrir að geldir hundar gætu staðið sig betur við vinnu sökum þess að þeir verða ekki fyrir truflunum sökum kynorku. Kostir ef gelt er áður en hundurinn verður kynþroska er minna um að hundurinn merki, og sé með kynbundna hegðun eins og að riðlast, árásagirni á aðra karlhunda og strok að heiman. Ekki má gera ráð fyrir að geldingar leys hegðunarvandamál þó svo að þær leiði oft til að hundurinn verði rólegri.

Gelding fyrirbyggir eistnakrabbamein, perianal krabbamein, blöðruhálskirtlastækkun blöðruhálssýkingar og krabbamein. Aðrar ástæður sem má nefna er að gelda dýr sem eru með arfgenga sjúkdóma eða árásagjörn dýr sem ekki er ætlast til að eignist afkvæmi.

Dæmi um sjúkdóma sem er verið að koma í veg fyrir með ræktun eru fjölmargir t.d gelda skal alla hunda sem eru eineistungar sökum þess að þetta vandamál erfist og líka sökum þess að aukinn hætta er á eistnakrabbameini í eistanu sem er í nárasvæði eða í kvið.

Eftir aðgerð mun hunduinn þurfa að vera með hundakraga/skerm í 7­-10 daga svo hann geti ekki sleikt sárið. Fylgjast skal með skurðsárinu 1 x á dag, sárið á að vera þurrt og hreint. Ef einhver aukinn útferð s.s gröfur, blæðing, mikil bólga, roði eða eymsli frá skurðsárinu hafið samband við dýralækni. Hundurinn fær bólgueyðandi verkjalyf í nokkra daga eftir aðgerð. Algengast er að saumurinn sé allur innanhúðar og þarf því ekki að taka nein spor, en auðvita er fólk velkomið með hundinn í saumatékk 10-­12 dögum eftir aðgerð.

Best er að hundurinn sé bara hreyfður við taum fram að saumatékki, því getur orðið of mikið álag á sauminn ef hann fær að hlaupa og hoppa um frjáls. Finnst við hæfi að komi fram að öllum aðgerðum fylgir einhver áhætta, þá helst svæfingin og blæðingarhætta í aðgerðinni þó svo að sú hætta sé mjög lítill hjá ungum heilbrigðum dýrum 

Mögulegir fylgikvillar sem geta komið upp eftir geldingar/ófrjósemisaðgerðir

• Verkir. Algengt, yfirleitt yfirstaðið 1­-3 dögum eftir aðgerð
•  Blóðfylltur pungur: ekki algengt, en getur gerst. Algengar hjá stærri hundategundum og eldri hundum. Þetta getur verið óþægilegt og þurfa þeir lengri tíma á verkjalyfjum, en á nokkrum vikum mun líkaminn ná að taka upp blóðið. Ef þetta gerist á að hafa samband við dýralækni
• Mikill blæðing frá skurðsári. Sjaldgæft. Það telst eðlilegt að það komi kannski einn og einn dropi frá skurðsári fyrstu klukkustundirnar eftir aðgerð. En ef blæðir meira er það óeðlilegt. Ástæðurnar geta verið undirliggjandi storknunarvandamál annað hvort meðfædd eða eftir rottueiturseitrun, vöntun á blóðplötum eða mistök í aðgerð.
• Niðurbrot á vef og saumarnir losna / Sýking. Gerist yfirleitt ef ekki er hugsað rétt um sárið, dýrið sleikir það, eða er baðað, óhreinindi í sárinu. dýrið fær að hlaupa um og ærslast. Þó eru til sjúkdómar sem valda seinkun á sárgróanda sem geta verið orsökin og má nefna hypoadrenocoticism og aðrir ónæmisbælandi sjúkdómar,  og aukin sýkingarhætta er hjá dýrum sem eru með sykursýki.
• Bólguviðbrögð við saumunum. Sést yfirleitt ekki fyrr en um 6-­7 dögum eftir aðgerð og þá verður bólga undir skurðsárinu. Ekki er roði né eymsli við viðkomu.  Bólgan getur verið til staðar í allt að 3­-5 vikur eftir aðgerð, en þá eru saumarnir að fullu uppeyddir. Mjög sjaldgæfir fylgikvillar í tengslum við aðgerðir almennt
• Nýrnabilun. Mjög sjaldgæft en ef dýr eru eldri en 8 ára eru þau í auknum áhættuhóp. Dýralæknar mæla yfirleitt með því að tekin sé blóðprufa af eldri dýrum sem koma í aðgerðir. Í þeim tilfellum þar sem dýr eru með lélegri nýrnastarfsemi, geta lyf sem tengjast svæfingunni leitt til lækkunar á blóðþrýstingi sem getur ýtt undir meiri skaða á nýrnavefnum. Einnig geta verkjalyf sem notuð eru í aðgerðinni og sem dýrin fá með sér heim eftir aðgerð haft neikvæð áhrif á nýrun. Ákveðnar tegundir s.s English Bull Terriers, Shar Peis, Beagles, Basenjis, Cairn Terriers, Tibetan Spaniels, Dobermanns, Elkhounds, Samoyeds og fleiri, er aukinn hætta á meðfættum arfgengum sjúkdómum í nýrunum, sem getur því uppgötvast í tengslum við aðgerðir. Ef skyndileg nýrnabilun á sér stað eftir aðgerð. Þá koma einkennin í ljós 24-­72 tímumeftir aðgerð, þau geta þá sýnt einkenni eins og að drekka óvenjulega mikið (meir en 100ml/kg á 24tímum), eða vilja ekki drekka neitt, borða lítið og geta kastað upp, oft mjög dauf, og þurr. Blóðprufur fyrir aðgerð myndu fanga upp ef léleg nýrastarfsemi og hægt er þá hægt að meta hvort eigi að gera aðgerð og ef aðgerð er gerð er tekið tillit til þessa.
• Skyndilegur dauði í svæfingu. Rosalega sjaldgæft. En búast má við að allir dýralæknar upplifi það á sínum ferli að fá skyndilegan dauða í svæfingu hjá dýri sem virðist við skoðun fyrir aðgerð alveg heilbrigt. Ekki alltaf er hægt að finna út hvað er það sem olli þessu, annað hvort undirliggjandi sjúkdómur eins og hjartatruflanir, blóðtappi til hjarta eða lungu, slag (blæðing í heila), dýrið fær bráðaofnæmi gegn lyfjunum sem notuð eru í svæfingunni eða dýrið kastar upp og andar að sér ælunni. Sem betur fer er þetta mjög sjaldgjæft. mögulegt er að senda dýr í krufningu en alls ekk alltaf er hægt að finna út orsökina.